Bil ki, alemde –kulların aracılığıyla olsun veya olmasın– zahir olan hediyeler ve bağışlar iki kısma ayrılır: İlki Zat’tan gelen hediyeler (ataya‑yı zatî), diğeri ise İsimler’den gelen hediyelerdir (ataya‑yı esmaî) ve bunlar zevk ehli indinde birbirinden farklıdır. Bu hediyeler, özgülenmiş veya özgülenmemiş bir dileyiş (sual) üzerine verildiği gibi, herhangi bir dileyiş olmaksızın verilen hediyeler de vardır — ve gerek Zat’dan gelen (zatî) hediyeler ve gerekse İsimler’den gelen (esmaî) hediyeler için olsun, bu böyledir. Özgülenmiş bir şey isteyen kişi, hatırına başka bir şey getirmeksizin şöyle der: “Ya Rabb bana şunu ver!” Özgülenmemiş bir şey isteyen kişi ise, yine hatırına başka bir şey getirmeksizin şöyle der: “Ya Rabb, varlığımın lâtif ve kesif herbir parçasına benim için hayırlı olduğunu bildiğin şeyi ver!”
Ve dileyiciler (sail) iki sınıftır: Bir sınıfı, insanın doğasında bulunan acelecilikle bir şey dilemeye davranır. Bu, insanın aceleci bir yaratılışta olmasındandır. Ve diğer sınıfı da, Allah’ın indinde, halihazırda İlahi İlim’de bulunan ve istenmedikçe elde edilemeyecek olan pek çok şey olduğu yolundaki bilgileriyle bir şey dilemeye davranarak şöyle derler: “Umulur ki, Hak’tan dileyişte bulunduğumuz şey bu türdendir.” Böylelikle, bu kimse, dileğinin gerçeklenme imkanı konusunda ihtiyatlıdır. Allah’ın ilminde olanı ve (kendisinin bu ilimden) neyi kabul etmeye istidadı olduğunu bilmez. Çünkü, içinde bulunulan herbir anda, kişinin kendi istidadını bilmesi, bilgi olarak en zor bilgilerden biridir. (Ama her ne kadar istidadını bilmese de) eğer istidadı, dilemeye yöneltmeseydi, dilekte bulunmazdı.
Huzur Ehli olanlar da tıpkı onlar gibi bilmezler; bunu (yani, istidatlarını), olsa olsa bulundukları an içerisinde bilirler. Huzurda olmaklıklarıyla, Hakk’ın o anda kendilerine ne verdiğini ve verileni almalarının ancak buna istidatları olmalarından dolayı olduğunu bilirler. Ve onlar iki sınıftır: Bir sınıfı kabul ettiklerinden doğru istidatlarını bilirler; ve diğerleri de neyi kabul ettiklerini istidatlarından doğru bilirler. Bu da, bu sınıfta istidadın bilinmesinde, olabilecek olanın en eksiksizidir. Ve bu sınıftan kimileri vardır ki, acelecilikten ve dileyişin (sual) kabul edilebilir olmasından değil, ancak Allahu Teala’nın “Bana dua edin, duanızı kabul edeyim” [Mü’min Suresi, 40/60] yolundaki emrine uymak için dileyişte bulunurlar. Ve böylesi bir kimse, katıksız kuldur. Ve bu şekilde dileyişte bulunan kimsede, dilediği şeye ilişkin –bu şey ister özgülenmiş, ister özgülenmemiş olsun– herhangi bir himmet yoktur. Onun himmeti ancak efendisinin buyruklarına uymaya yöneliktir. Eğer hali bir dileyişte bulunmayı gerektirirse, kulluğu diler; ve Allah’a havale etmeyi ve sessizliği gerektirdiğinde de, Eyyub ve diğerlerinde olduğu gibi sessiz kalır ve Allah’tan, başına getirdiği şeyi gidermesi yolunda bir dileyişte bulunmaz. Başka bir zamanda, (bulundukları hal) bu başlarına gelen şeyin giderilmesini gerektirdiğinde, dileyişte bulunurlar ve Allah bunu onların başından giderir.
Dilenen şeyin bir an önce yerine gelmesi veya gecikmesi, Allah’ın takdirine kalmış bir şeydir. Eğer zamanında dileyişte bulunulmuşsa, dilek hemen kabul olunur ve eğer zamanı henüz gelmemişse, ister bu dünyada olsun ister ahirette, dilenen şeyin kabul olunması gecikir; yoksa geciken Allah’ın “lebbeyk” biçimindeki icabeti değildir. Bunu anla.
Ve ikinci kısma (yani, Allah’ın hediyelerinin ikinci kısmına) gelince, bunlar dediğimiz gibidir, bu hediyeler herhangi bir dileyişte bulunulmuş olmaksızın –yani dile getirilmiş bir dilekte bulunmaksızın– verilirler. Çünkü, aslına bakılırsa (bir hediyenin verilebilmesi için) söz, hal veya istidat yoluyla dilenmiş olması kaçınılmazdır. Nitekim (sözle dileyişte bulunmaksızın verilmiş olan hediye nasıl ki sözle kayıtlanmamış olduğu halde, hal ve istidat ile kayıtlanmışsa, verilen bu hediyeye karşılık olarak edilen) hamd, dile getirilmekliğinde kayıtlanmamıştır; ama manada bu hamdın halle kayıtlanmaması imkansızdır. Seni Allah’a hamdetmeye yönelten şey; hamdını, ya Allah’ın fiillerine ilişkin bir İsim (ism‑i fiil) ya da (“Subbuh” ve “Kuddüs” gibi bir) Allah’ın aşkınlığına ilişkin bir İsim (ism‑i tenzih) yoluyla kayıtlar.
Kul kendi istidadının farkında değildir, ama halinin farkındadır, çünkü (kişi) kendini (bir şeyi dilemeye) neyin yönelttiğini bilir ve bu da (kendi bulunduğu) haldir. İstidat, dilemenin en gizli olanıdır.
Ve, Allah’ın kendileri hakkında öncel bir hükmü olduğuna ilişkin ilimleri, ancak bu, onları (yani, sözle dileyişte bulunmayanları) dileyişte bulunmaktan alıkoyar. Dolayısıyla onlar, Hak’tan gelen şeyin kabulü için mahallerini hazırladılar ve nefslerinden ve garazlarından geçtiler. Ve onlar arasında; Allah’ın, bütün hallerine ilişkin olarak kendileri hakkındaki bilgisinin, mevcudiyetlerinden önce ayan‑ı sabitelerinde bulunuyor oldukları hal üzre olduğunu ve Hakk’ın onlara, ancak kendi ayn’larının O’na verdiği şeyi verdiğini bilenler vardır. Ve onlar Allah’ın ilminin kendilerinde nereden ortaya çıktığını bilirler. Ve Ehlullah arasında bu sınıftan daha üstün ve daha açık görüşlü (ekşef) bir sınıf yoktur. Ve gerçekte bunlar kader sırrını kavramışlardır.
Bu (kader sırrını kavramış olan) sınıf da kendi arasında ikiye ayrılır: Bunlardan bir kısmı kader sırrını ayrıntılanımsız (mücmel) olarak bilirken, diğer kısmı da ayrıntılanımlı (tafsil) olarak bilir. Kader sırrını ayrıntılanımlı olarak bilenler, ayrıntılanımsız olarak bilenlerden daha üstün ve daha eksiksizdir. Çünkü kader sırrını ayrıntılanımlı olarak bilen kişi, Allah’ın –ister ilim olarak kendisinin Allah’a verdiği şeyi Allahu Teala’nın kendisine bildirmesiyle olsun, isterse Allahu Teala’nın, kendi ayn’ını bütün sonsuz hallerinin birbirini izleyişi içerisinde kendisine açımlamasıyla (keşf) olsun– kendisine ilişkin olarak ne bildiğini bilir. Bu kişi, daha üstündür. Böylesi bir kimse kendini, Allah onu nasıl biliyorsa, öyle bilir — çünkü ilmin kaynağı tektir. Ne var ki, kul açısından kendine ilişkin ilmi Allah’ın bir lütfundan başka bir şey değildir ve bu lütuf da değişmez ayn’ının halleri cümlesindendir. Böylesi bir keşf sahibi olan kişi, Allah ona kendi değişmez ayn’ının hallerini gösterdiğinde bunun Allah’ın bir lütfu olduğunu bilir. Çünkü, Allah ona, kendisi üzerinden varlık suretinin ortaya çıktığı değişmez ayn’ını gösterdiğinde; bunu, Hakk’ın değişmez ayn’ları yokluk (adem) hallerinde görmesi gibi göremez. Çünkü bunlar (yani, yokluk halindeki değişmez olan aynlar) zatî nisbetlerdir ve zatî nisbetlerin sureti yoktur.
Eğer bütün bunlar anlaşılacak olursa, diyebiliriz ki, Allah’ın kula yönelik lütfu, bilginin ifadesine ilişkin olan bu denklikte kulun önüne geçti (yani, Hak ile kul arasındaki ilimdeki denklik, ancak ayan‑ı sabite suretlerinin İlahi İlim’de ortaya çıkmasından sonradır). Bundandır ki Allahu Teala, “..ta ki bilelim” buyurmuştur [Muhammed Suresi, 47/31]. Ve bu, anlamı kesin bir sözdür ve bu meşrebden olmayanların (yani, gerçek tevhidi deneyimlememiş olanların) sandığından son derece farklıdır. Tenzih edicinin amacı, ilimdeki sonradan olmaklığı (ilmi Zat’dan ayırarak) ilme ilişkilendirmektir. Eğer ilmi Zat’a bir eklenti olarak ortaya koymasaydı, bu meselede kendi aklî gücünü en üst düzeyde kullanmış olurdu. Ama, Zat’a değil ilme ilişkilendirdi. Ve böyle yapmamış olmakla, keşf ve şuhud sahibi olan gerçekleyici (muhakkik) ehlullahtan ayrıldı.
Şimdi hediyelere dönelim: Bunlar, ya Zat’tan veya İlahi İsimler’dendir. Bağış ve hediyeler ancak ilahi tecelli yoluyla gelir ve Zatî tecelli, ancak kendisine tecelli olunanın istidadı suretinde olur, bunun dışında Zatî tecellinin olması sözkonusu değildir. Kendisine tecelli olunan kişi, Hakk’ın aynasında kendi suretinden başkasını görmez; ve Hakk’ı görmez. Ve kendi suretini ancak Hakk’ın aynasında gördüğünü bilse bile, tıpkı zahirdeki ayna için sözkonusu olduğu gibi, O’nu görmesi mümkün değildir. Aynaya baktığında, ve onda suretleri gördüğünde, kendi suretini ve başka suretleri onun vasıtasıyla gördüğünü bilsen bile, aynanın kendisini göremezsin. İmdi, Allahu Teala bu durumu, kendi Zatî tecellisi için bir misal olarak sundu, öyle ki kendisine tecelli olunan O’nu bilsin diye. Ve görüm (rü’yet) ve tecelliye bundan daha yakın olabilecek bir misal yoktur. Aynada kendine baktığında, aynanın kendisini görmeye çalış, hiç kuşkusuz onu hiçbir zaman göremezsin. Bu “aynadaki suret” misalini anlayan bazı kimseler, görülen suretin, görenin gözüyle ayna arasında olduğunu düşündüler. Bu onların ilim olarak varabildikleri şeyin son noktasıdır. Ve iş, bizim söylediğimiz gibidir ve biz bunu Fütühat‑ı Mekkiye’de açıklamıştık.Ve sen bunu deneyimlediğinde, yaratılmış olan için daha bir üstü olmayan amacı deneyimlemiş olursun. Böyle olduğundan dolayı, bu derecelerden daha yükseğine ilerlemeye tamah etme ve kendini yorma! Bundan ötesi hiç bir zaman olmuş değildir ve bundan sonrası katıksız yokluktur. İmdi, O, nefsini görebilmen için sana bir aynadır; ve sen de –hiçbir şekilde O’nun kendisinden başka bir şey olmayan– İsimlerinin hükümlerinin zuhurunu müşahedesinde O’na bir aynasın.
Ve böylece, iş karışık ve içinden çıkılmaz hale gelir. İçimizden bazıları, bu konudaki bilgisizliklerini kabullenerek, “İdrakı idrak etme konusundaki acz, idrakın kendisidir” dediler. Ve aramızda bilenler ve böyle söylemeyenler vardır; ve bu, sözün en iyisidir. Bilgi, bu kimselere acz değil, sessizliği vermiştir. Ve bu, Allah’a ilişkin en yüce bilgidir ve bu bilgi ancak Hatem‑i Enbiya ve Hatem‑i Evliya için sözkonusudur. Ve bu bilgiyi nebi ve resuller ancak Hatem‑i Enbiya’nın kandilinin nurundan görmüşlerdir. Hatta, hiç kuşkusuz, resuller bilgiyi ancak Hatem‑i Velayet’in kandilinin ışığından görürler, çünkü şeriat getirme risaleti ve nübüvveti sona ermiştir, öte yandan ise velayet hiçbir zaman sona ermez. Ve resuller (aynı zamanda) evliya olduklarından dolayı, sözkonusu bilgiyi Hatem‑i Velayet’in kandilinin ışığından görürler; böyleyken, nasıl olur da onlardan daha alt mertebede olan evliyalar başka bir yerden alabilirler? Her ne kadar Hatem‑i Evliya, Hatem‑i Enbiya’nın şeriatına bağlı ise de, bu durum onun makamını alçaltmaz ve ona ilişkin inanışımızla da çelişmez. O, bir yanıyla aşağıda, bir yanıyla da üsttedir. Öne sürdüğümüz bu şeyler şeriatımızın zahiri tarafından, Ömer’in Bedir’de ele geçirilen esirler hakkındaki hükmünün üstünlüğünde ve hurma ağaçlarının aşılanması meselesinde gösterildiği gibi, doğrulanır; o halde, kamil kişinin her şeyde ve her mertebede en önde olması zorunlu değildir. Ricalullah, ancak Allah’ı bilme mertebelerinin yüceliğini dikkate alırlar; dünya hadiselerine gelince, bunlarla kendilerini meşgul etmezler. Bu şekilde, sözünü ettiğimiz şey doğrulanmış oldu.
Nebi’nin (sav) verdiği örneğe gelince, nübüvvet, tuğladan örülmüş ve bir tuğlası eksik olan bir duvar gibidir. Böylelikle Resul (sav), duvarı tamamlayan bu eksik tuğla oldu. Ve Resul (sav), kendi söylediği gibi, bütün bir duvarda sadece tek bir tuğlanın eksik olduğunu gördü. Ama Hatem‑i Evliya için, Resul’ün gördüğünü görmesi ve duvarda iki tuğlanın eksik olduğunu görmesi kaçınılmazdır. Tuğlalar altın ve gümüştendir ve Hatem‑i Evliya duvarda iki tuğlanın eksik olduğunu ve biri altın ve biri de gümüş olmak üzere iki tuğlayla bu duvarın tamamlandığını görür. Ve kendini bu iki tuğlanın boş yerini tastamam doldurduğu gördüğünden, bu iki eksik tuğla ve duvarı tamamlayan olur. İki tuğla görmesinin sebebi, kendisinin zahirde Hatem‑i Enbiya’nın şeriatına bağlı olmasıdır ve gümüş tuğlanın yeri bu bağlılığı simgeler ve (bu bağlılık) Hatem‑i Evliya’nın zahiridir. Ne var ki bu zahirî suret itibarıyla bağlı olsa bile, (bu zahirî olanın) sırrını doğrudan doğruya Allah’tan alır. Çünkü işi, ne ise o olarak görür ve bu şekilde görmesi kaçınılmazdır. Ve bu durum (yani, ilahi emri doğrudan doğruya Allah’tan alması) altın tuğlanın yerini simgeler — resule vahiy getiren meleğin aldığı aynı kaynaktan almıştır. Eğer işaret ettiğim şeyi anlarsan, senin için faydalı olacak bir bilgi elde etmiş olursun.
Âdem’den son Nebi’ye (sav) varıncaya dek bütün nebiler, ne almışlarsa, herhangi bir istisna olmaksızın Hatem‑i Enbiya’nın kandilinin nurundan almışlardır; yaratılmış bedeni sonradan gelse bile, hakikatı ile her zaman mevcuttur. Ve o şöyle demiştir: “Âdem suyla balçık arasındayken, ben nebiydim.” Diğer nebilere gelince, onlar ancak gönderildikleri zaman nebi oldular. Aynı şekilde Hatem‑i Evliya da, Âdem suyla balçık arasındayken veliydi ve geri kalan evliyalara gelince, ancak İlahi ahlâka ilişkin olan velayet şartlarını yerine getirip bu ahlâk ile vasıflandıklarında, Allahu Teala’nın onları “Veli” ve “Hamid” olarak adlandırmasıyla veli oldular.
Hatem‑i Rusül’ün, velayeti yönünden, Hatem‑i Velayet’e nisbeti, nebi ve resullerin Hatem‑i Velayet’e nisbeti gibidir. Ve gerçekte Hatem‑i Rusül hem veli, hem resul, hem de nebidir. Ve Hatem‑i Evliya kaynaktan alan ve mertebeleri müşahede eden vâristir. Ve o, şefaat kapısı açıldığında Âdemoğlu’nun önderi ve nebilerin önde geleni olan Muhammed’in (sav) güzelliklerinden bir güzelliktir. Ve Resul (sav), önde gelmekliğini (şefaat konusunda) özgülleştirdi ve bunu genellemedi. Ve, sadece bu halde, (Rahman İsmi’ne mazhar olmasından dolayı) İlahi İsimler üzerinde öne geçti. Ve gerçekte, Rahman İsmi, Müntakim İsmi’nin mazharı olan bela ehli için, ancak (başka) şefaatçıların şefaatından sonra şefaat etti. Ve Muhammed (sav) bu özel makamın önderliğinde her şeyin önüne geçti. Mertebe ve makamları anlayan kimseler için, burada söylenen sözleri kabul etmek zor değildir.
İlahi İsimler’den gelen bağışlara gelince: bil ki, Allahu Teala’nın mahlukatına verdikleri, O’ndan bir rahmettir ve bunların hepsi İlahi İsimler’den gelirler. Bunların kimisi saf rahmettir — tıpkı bu dünyada temiz ve lezzetli olan ve Kıyamet Günü’nde ayıpla lekelenmeyecek olan nimetler gibi; ve bunlar Rahman İsmi’nden gelirler. Kimisi de, (acıyla) karışık rahmettir — tıpkı, içildikten sonra insanı rahatlatan acı bir ilacın içilmesinde olduğu gibi. Ve bunlar da ilahi hediyedir. Ve gerçekte, ilahi hediyenin, İsimler’in yardımcılarından (yani, “Allah” ve “Rahman” İsimleri dışındaki bütün diğer İlahi İsimlerden) bir yardımcı eliyle olmaktan başka bir yolla verilmesi mümkün değildir.
Allahu Teala kimi zaman kuluna Rahman’ın iki eliyle bağışta bulunur. Böyle olduğunda, bağış, o anda hoş gelmeyen veya istenen şeye uymayan veya buna benzer her türlü karışımdan arınıktır. Ve kimi zamanlar Allahu Teala, bağışı, Vasi’nin iki eliyle verir ve böyle olduğunda verilen bağış genel bir nitelik taşır. Veya Hakîm’in iki eliyle verir ve böyle olduğunda O, en uygun düşeni verir. Veya Vahib İsmi’nin iki eliyle vererek nimet verir ve bu verilen için bağışı alanın şükretme veya amelde bulunma yükümlülüğü yoktur. Veya Cebbar İsmi’nin iki eliyle verir ve böyle olduğunda da kulun bulunduğu yere ve hale bakarak verir. Eğer içerisinde bulunduğu hal cezayı gerektiriyorsa, onun bu halini örter veya eğer cezayı gerektirmiyorsa, onu, cezayı gerektirecek halden korur — (ve cezayı gerektirecek halden korunmuş) böylesi bir kimseye “masum,” “inayet olunmuş” ve “korunmuş” ve benzeri isimler verilir.
Veren, Kendindeki hazinelerin sahibi olmasından dolayı, Allah’tır. Ve O, hediyeyi özgül İsminin (ism‑i has) iki eliyle, bilinen kader (kader‑i malum) üzre dağıtır. Adil İsmiyle ve benzeri İsimlerle, her şeye halkını verir.
Allah’ın İsimleri sonsuz sayıdadır. Çünkü bu İsimler, Kendilerinden ortaya çıkan şeyle bilinirler ve Kendilerinden ortaya çıkan şeyler sonsuzdur. Gerçekte, eğer sonlu bir şeye işaret ederseniz, bunlar İsimlerin Anaları’dır veya İsimlerin Hazretleri’dir. Ama gerçekte İlahi İsimler olarak işaret edilen bütün bu nisbetleri ve vasıflandırmaları kabul eden tek Hakikat vardır. Ne var ki Hakikat, sonsuz olarak zahir olan bir İsmin hakikatinin tek olmasını gerekli kılar, böylelikle bu hakikatle bir diğer İsim’den ayrılır ve onu diğerlerinden ayıran bu hakikat, o İsmin ta kendisidir. Ve bu hakikat herhangi bir ortaklaşalık barındırmaz; tıpkı tek bir kaynaktan geliyor olmalarına karşın, her (ilahi) hediyenin kendi tekil niteliğiyle bütün diğerlerinden ayrılması gibi. Bir hediyenin diğeriyle aynı olmadığı bilinen bir şeydir ve bunun nedeni İsimler’in birbirinden farklı olmasıdır. Genişliğinden dolayı, İlahi Hazret’de hiçbir tekrar yoktur. Bu, su götürmez bir hakikattir.
Bu, Şit aleyhisselam’ın sahip olduğu ilimdi ve onun ruhu hediyeler ilmini bilen bütün diğer ruhlara yardım eder. Sadece Hatem‑i Evliya’nın ruhu bunun dışındadır, çünkü Hatem‑i Evliya’ya gelen yardım diğer ruhlardan değil, doğrudan Allah’tandır ve tersine, bütün ruhlara yardım onun kendisinden gelir. Ve Hatem‑i Evliya bunun böyle olduğunu (yani, bütün ruhların maddesi olduğunu ve herhangi bir aracı olmaksızın Allah’tan yardım ettiğini) unsurlardan oluşan bedeninin terkib olunması sırasında kendi nefsinden akletmiş değildir. Kendi hakikati ve mertebesi dolayısıyla bütün bunları kesinkes bilir, öte yandan unsursal terkibi yönünden bunları bilmez. Aynı anda hem bilir, hem bilmez ve zıt niteliklerle nitelenmeyi kabul eder, tıpkı aslın (yani, Huviyet’in) aynı şekilde, Celâl ve Cemâl, Zahir ve Batın, Evvel ve Ahir olarak nitelenmeyi kabul ettiği gibi — ve O (bütün bu zıt nitelikleri kabul etmekliğinde) Kendi varlığının ta kendisidir ve Kendisinden başkası değildir. İmdi, Hatem‑i Evliya (zatının hakikati ve unsursal terkibi dolayısıyla) bilir ve bilmez, ariftir ve arif değildir, müşahede edicidir ve müşahede edici değildir.
Sahip olduğu bu ilimden dolayıdır ki Şit aleyhisselam’a bu isim verilmiştir ve “Şit” (İbranice’de) “Allah’ın armağanı” anlamına gelir. Dolayısıyla, türleri ve nisbetleri birbirinden farklı olan (ilahi) hediyelerin anahtarı onun elindedir. Ve gerçekte Allahu Teala onu Âdem’e bir hediye olarak vermiştir ve bağışladığı ilk şey odur ve bu bağış Âdem’in kendisindendir; çünkü oğul, babanın sırrıdır, ondan çıkar ve ona döner. Ve anlayışını Allah’tan alan kimse için, bu ilahi hediye’de kendisine yabancı olan hiçbir şey yoktur. Ve varoluştaki (kevn) bütün hediyeler bu mecra üzeredir.
Ve hiç kimsede Allah’tan bir şey yoktur. Ve herbir kimsede, suretler ne kadar çeşitli olursa olsun, kendi nefsinden gelenden başka bir şey yoktur. Bunu herkes bilmez ve gerçekte iş böyledir. Bunu ancak ehlullah’tan olan Bireyler (Efrad) bilir. Ve bunu bilen birini görürsen, ona bu konuda güven; böylesi bir kişi, ehlullahtan olanların seçkinlerinin en seçkinlerinin özüdür. Herhangi bir keşf sahibi, sahip olmadığı bir bilgiyi veren bir suret ve bu bilgiyle daha önceden elinde olmayan bir şeyi keşfederse, (üzerine tefekkür ettiği) bu suret kişinin kendisinden başkası değildir. Ve kendi nefsinin ağacından kendi bilgisinin meyvelerini devşirir.
Aynı şekilde, kişinin, cilalanmış bir yüzeyde gördüğü sureti, kendisinden başkası değildir. Her ne kadar kendi suretini gördüğü mahal veya düzlem (hazret), bu düzlemin hakikati doğrultusunda, suretin belli bir şekilde değişmesine neden olsa da durum böyledir. Tıpkı büyük olan bir şeyin küçük bir aynada küçük, uzun olan bir aynada uzun, hareket eden bir aynada hareketli görünmesi gibi ve bazen özel bir düzlemden (alttaki bir yüzeye yukarıdan bakıldığında) suretin tersini, bazen de kendisinden beliren şeyin aynısını verir. Ve bazen de suretin sağı, aynaya bakanın sağına düşer. Ve bazen de suretin sağı, bakanın sol tarafına düşer; ki bu, daha sık karşılaşılan bir durumdur. Bazen de alışıldığının tersine sağ sol tarafa düşer ve bu durumda hayal ters görünür. Ve bunun hepsi, suretin belirdiği düzlemin hakikatinin ihsanlarındandır ki, biz bu hakikatı ayna menzilesine indirerek, bu şekilde bir misal olarak verdik. Her kim kendi istidadının bilgisine sahipse, alacağı şeyin ne olduğunu da bilir, ama alacağı şeyin bilgisine sahip olan herkes, her ne kadar alacağı şeyi genel olarak bilse bile, istidadının ne olduğunu ancak alacağını aldıktan sonra bilebilir.
Düşünsel kurgulama (nazar) ehli olan bazı zayıf akıllılar, Allah’ın “dilediğini yapar” olduğunu gördüklerinde, Allah’a ilişkin olarak, hikmete aykırı olan şeyi (yani, var olanın yokedilmesi ve yok olanın varedilmesini) olabilir gördüler, halbuki iş böyle değildir. Ve işte bunun için, bazı düşünürler, imkanın değillenmesine ve kendinden ve bir dolayımla zorunlu olan varlığın kesinlenmesine saptılar.
Ve bizden tahkik ehli olanlar, gerçekte (katıksız varlık ile katıksız yokluk arasında olan) imkanı kesinlerler ve onun düzlemini (hazret) bilirler; mümkünü, mümkün olmaklığın ne olduğunu, bir şeyi mümkün kılanın ne olduğunu, ve mümkünün kendi içinde ancak başkası yoluyla zorunlu olduğunu ve kendisi için zorunluluk gerektiren “başkası” isminin ne şekilde doğru olduğunu bilirler. Bunları ayrıntılanımlı olarak ancak Allah’a ilişkin özel bilgiye sahip olanlar anlar.
İnsan türünden doğan son insan, Şit’in izinde olacak ve onun sırlarını taşıyacaktır. Ve artık ondan sonra herhangi bir çocuk dünyaya gelmeyecektir. Ve gerçekte o çocukların sonuncusudur. Onunla birlikte dünyaya gelen kızkardeşi, ondan hemen önce doğar. O da başı, kızkardeşinin ayaklarına değiyor olarak, kızkardeşinin hemen ardından doğar. Bu çocuk Çin’de doğacak ve bu ülkenin dilini konuşacaktır. Ve erkeklerde ve kadınlarda kısırlık yaygınlaşacak, çocuksuz evlilikler çoğalacaktır. Onları Allah’a çağırır ama kendisine uyan olmaz. Ve Allahu Teala onun ve onun zamanındaki iman sahiplerinin canlarını aldığında, geri kalanlar hayvanlar gibi olacaktır. Bunlar helali helal ve haramı da haram olarak bilmezler. Akıldan ve şeriattan tümüyle yoksun olarak tabiatın hükümlerine göre şehvetin güdümünde hareket ederler. Ve Kıyamet onların üzerine kopar.
Sofiler, bir sofiyi kınayıp tekke şeyhinin yanına gelerek, Şeyhe “ Ey ulumuz, medet.. bu sofiden öcümüzü al”dediler. Şeyh “ Sofiler, şikâyetiniz neden” diye sorunca birisi “ Bu sofinin üç kötü huyu var;
